Կան շախմատիստներ, որ կարծում են, թե հոգեբանությունը ոչ մի ընդհանուր կապ չունի շախմատի հետ, սակայն այն շախմատի կարևորագույն էլեմենտներից մեկն է: Լասկերը, ով 27 տարի շարունակ եղել է աշխարհի չեմպիոն, գրել է. «Շախմատիստներն են պայքարի դուրս գալիս խաղատախտակի վրա, և ոչ թե խաղաքարերը»:
Խաղի ժամանակ շախմատիստները ջանում են ծուղակներ լարել միմյանց դեմ, առավելություն ձեռք բերել և հաղթել խաղը: Սպորտային հոգեբան և շախմատի մաստեր Ն. Կրոգիուսը հավատում է, որ մի դիրքի համար կան մի քանի «ճիշտ» քայլեր, բայց երբեմն, նույնիսկ թույլ քայլը կարող է որոշիչ դեր ունենալ խաղում և հաղթանակ պարգևել հոգեբանական գործոնի շնորհիվ:
Եկե՛ք պատկերացնենք, թե Ա շախմատիստը գիտի, որ Բ շախմատիստը չի սիրում ռիսկի դիմել: Հետևաբար, հոգեբանորեն ճնշում գործադրելու համար, անհրաժեշտ է Բ շախմատիստին դուրս բերել «հարմարավետ դաշտից»: Ա շախմատիստը պետք է սուր խաղ ցուցադրի, միգուցե և նյութական զոհաբերության գնալով, որտեղ երկու կողմի համար էլ անհնար կլինի խաղալ առանց ռիսկի դիմելու: Քանի որ Բ շախմատիստը չի սիրում սուր և կտրուկ խաղեր, նա ամենայն հավանականությամբ սխալներ թույլ կտա և կպարտվի խաղը: Սակայն, Ա շախմատիստը սիրում է նման ծայրահեղական խաղ և կարող է իրեն լավագույնս դրսևորել: Համաձայն Մալկինի, ով բազմաթիվ աշխատություններ ունի նվիրված շախմատի հոգեբանական գործոնին, այն շախմատիստը, ով կարող է կանխատեսել հակառակորդի խաղը և ռազմավարությունը, մեծ առավելությունի ունի մյուսի նկատմամբ: Այլ կերպ ասած, այն շախմատիստը, ով քաջատեղյակ է հակառակորդի ուժեղ և թույլ կողմերին, կփորձի օգտվել դրանից` անհարմար իրավիճակներ և դիրքեր ստեղծելով նրա համար:
Սայմոն Ուեբը իր «Շախմատ վագրերի համար» գրքում գրում է. «Աշխարհի առաջնությունից առաջ յուրաքանչյուր շախմատիստ պետք է մանրամասն ուսումնասիրի իր հակառակորդների խաղերը` փորձելով գտնել նրանց թույլ կողմերը սկզբանախաղային խաղացանկում, կամ փորձելով գտնել այն դիրքերը, որոնցում հակառակորդը իրեն լավ կամ վատ է զգում, և այլն» (Ուեբ, «Շախմատ վագրերի համար», 3):
Հիանալի օրինակ է 2008թ.-ի Աշխարհի առաջնության ժամանակ աշխարհի 14-րդ չեմպիոն Վ. Կրամնիկի և նրա հակառակորդ հնդիկ գրոսմայստեր Վ. Անանդի միջև խաղը: Անանդը լիովին փոխեց սկզբնախաղային իր խաղացանկը` անակնկալի բերելով Կրամնիկին: Նա խաղաց «1.d4»` ավանդական «1.e4»-ի փոխարեն: Արդյունքում, Կրամնիկը պարտվեց իր տիտղոսը Անանդին, ով դարձավ աշխարհի 15-րդ չեմպիոնը:
Նույնիսկ, երբ տեղյակ չեք հակառակորդի թույլ և ուժեղ կողմերին, հոգեբանական գործոնը մեծ դեր կարող է խաղալ: Ուեբը խորհուրդ է տալիս հաշվի առնել հակառակորդի տարիքը. ավելի տարիքով շախմատիստները սովորաբար խաղում են դիրքային շախմատ, ծանոթ լինելով ժամանակակից սկզբնախաղերի տեսությանը, նրանք միևնույն է բախվում են ժամանակի խնդրի հետ և սխալներ թույլ տալիս խաղի ավելու ուշ փուլերում` շնորհիվ սակավ տոկունությանը: Մյուս կողմից, երիտասարդ շախմատիստները սովորաբար ավելի ագրեսիվ խաղ են ցուցաբերում, սակայն խնդիրների են բախվում վերջնախաղերում և պարզ դիրքերում: Եզրահանգում` երիտասարդները կարող են տակտիկական խաղ խաղալ տարիքով շախմատիստների դեմ, իսկ տարիքով շախմատիստները կարող են խաղը տանել դեպի վերջնախաղ և պարզ դիրքեր ստեղծել, որտեղ ոչ մի մարտավարական հնարք անհրաժեշտ չէ: Առանց հաշվի առնելու հոգեբանությունը, հնարավոր չէ հասկանալ` ինչ դիրքեր և ռազմավարություն գործադրել` տարբեր տարիքի շախմատիստների դեմ խաղալիս:
Նորեկների համար հոգեբանական գործոնը նույնիսկ ավելի մեծ դեր ունի, քան ավելի բարձր մակարդակներում: Ինչքան բան ձեռք կբերի նորեկ շախմատիստը, եթե կարողանա հաղթահարել այն փաստը, որ իր հակառակորդը գերազանցում է իրեն վարկանիշային միավորով: Գրոսմայստեր Տիգրան Պետրոսյանն ասում էր, խաղը պետք է որոշվի խաղատախտակի վրա, և ոչ թե խաղից առաջ` մտքում: Շախմատիստը չպետք է ներկայանա խաղին` նախապես ընդունելով պարտությունը, միայն այն պատճառով, որ հակառակորդն իրենից ուժեղ է: Հակառակը` նա պետք է ուսումնասիրի նրա թույլ և ուժեղ կողմերը և փորձի խաղի ընթացքում օգուտ քաղել այդ ինֆորմացիայից: