Ինչ են շախը, մատը և պատը
Ինչ են շախը, մատը և պատը
Շախմատային Արքա – ամենագլխավոր խաղաքարը շախմատի մեջ։ Արքային կորցնելու դեպքում շախմատային բանակը ստիպված է լինում հանձնվել։ Շահին մատ (Շախ, Մատ), ինչը հնդկերենից թարգմանաբար նշանակում է <<Արքայի վերջը եկել է>>։
Պատկերված խաղատախտակի վրա նավակը հարձակվել է սպիտակների Արքայի վրա և ասում է <<Արքա, Արքա, ես քեզ կուտեմ>>։
Իսկ շախմատային լեզվով այն կլինի <<Շախ>>։ Արքան մտածում է ինչ անել, որ նավակն իրեն չհաղթի։
- Արքան կարող է ուղղակի հեռու գնալ շախից
Աh6 – h7
- Արքան հրամայում է փղին իրեն պաշտպանել շախից (կանգնել Արքայի և նավակի միջև)։
Փd3 – g6
Փիղը սպիտակ Արքայի համար դարձավ վահան – սա կոչվում է պաշտպանություն հարձակումից։
- Կարելի է ընդամենը վերցնել հակառակորդի ֆիգուրը
փd3 : a6
Սա շախից ազատվելու ամենաարդյունավետ միջոցն է։
Պետք է համոզված լինել, որ նավակն այլևս չի կարողանա "շախեր տալ"։
Շախը ցանկացած ֆիգուրով կամ զինվորով Արքայի վրա հարձակվելն է։
Ցանկացած ֆիգուր, այդ թվում և զինվորը, կարող է հարձակվել Արքայի վրա։ Արքան ընտրում է փրկվելու հնարավոր տարբերակներից մեկը։ h6-ի ձին հարձակվել է հակառակորդի Արքայի վրա նույնիսկ մեկ այլ ֆիգուրի վրայից։ Այդպիսի հնարավորությամբ օժտված չեն մյուս ֆիգուրները։ Նման դեպքում, Արքան ստիպված է լինում շախից հեռանալ։
Սպիտակների փիղը а6-ից գնաց b7։ Միանգամից երկու ֆիգուր (փիղը և նավակը) հարձակվել են սևերի Արքայի վրա – կրկնակի շախ։ Սևերի b5 Թագուհին չի կարող միաժամանակ երկու ֆիգուր վերցնել, այդ իսկ պատճառով կրկնակի շախի դեպքում միակ հնարավոր տարբերակը Արքային հեռացնելն է։
Եթե սևերի с3 զինվորը առաջ գնա, ապա նա կբացի d4 դաշտում գտնվող փղի ճանապարհը, և վերջինս անկյունագծով կհարձակվի սպիտակների Արքայի վրա։ Կստացվի բաց շախ։
Սևերի Թագուհին g4–f3 դաշտերով կարող է ընդմիշտ հարձակվել՝ շախ տալ սպիտակ Արքային, քանի որ վերջինս g1 և h1 դաշտերից բացի ուրիշ տեղ չի կարող գնալ։ Սա կոչվում է հավերժական շախ։
Պետք է հիշել, որ, այնուամենայնիվ, այս բոլոր տհաճ իրավիճակներից հետո Արքաները կենդանի են մնում։
Սևերի Արքայի համար а8 դաշտը բավականին հարմարավետ տնակ է։ Սակայն с7-ի ձին նրան շախ հայտարարեց, որից Արքան ոչ մի տեղ չունի փախչելու։ Իր իսկ ֆիգուրները խանգարում են իրեն, և նրանց ուժերից վեր է Արքային օգնելը։ Հաջորդ քայլով սպիտակ ձին հաղթում է Արքային։ Մատը կոչվում է խեղդուկ մատ։
Նույնիսկ մեկ զինվորը կարող է Արքային մատ հայտարարել։ g7 զինվորից Արքային չես փրկի։
Երկու սև նավակները՝ с1 և d2, Արքային հայտարարում են գծային մատ։ Նավակներից մեկը հարձակվում է ապիտակ Արքայի վրա, իսկ մյուսը հսկում է այն հորիզոնականը, որով Արքան կարող էր փախչել։
Սպիտակների երկու նավակները օգնում են սևերի g3 Թագուհուն՝ հայտարարել ուսանոցային մատ։ Թագուհին հարձակվում է g1 Արքային վրա և հսկողության տակ վերցնում f2, g2, h2 դաշտերը։
Շախմատային պարտիայում հանդիպում են <<մանկական>>, <<հորիզոնական>>, <<ուղղահայաց>>, <<անկյունագծային>> և նույնիսկ <<հիմար>> մատեր։
Մատը այնպիսի շախն է, որի դեմ չկա ոչ մի պաշտպանություն։
Մատը շախմատային պարտիայի ավարտն է, որը մարտի հակառակորդներից մեկին հաղթանակ է բերում։ Ցանկացած ֆիգուր կարող է մատ հայտարարել։
Ինչպես գրել, որ շախ կամ մատ է տեղի ունեցել։
Գրանցման ժամանակ շախը նշվում է + նշանով։
Ձс3 – е4+. Ձին с3-ից գնաց е4 – շախ։
Գրանցման ժամանակ մատը նշվում է x նշանով։
Թ а4 : е8Х։ а4 Թագուհին վերցնում է е8 – մատ։
Սկսնակները չեն կարողանում զինվորը Թագուհու վերածել ու հաճախ պարտիաներն այսպես են ավարտվում։ b8 Արքայի վրա ոչ ոք չի հարձակվել, բայց նա ոչ մի տեղ չունի գնալու, քանի որ նրա շուրջ եղած բոլոր դաշտերը (a7, a8, с7, с8) գտնվում են սպիտակների Արքայի և զինվորի հարվածի տակ։
Իսկ ահա g1 և h8 դաշտերում գտնվող Արքաներին սահմանափակման մեջ են պահում g5-ում գտնվող սևերի Թագուհին և е2-ում գտնվող սպիտակների Արքան։
Հետաքրքիր է а1-ում գտնվող սպիտակների Արքայի դրությունը։ Նա քայլ չի կարող կատարել, իսկ իրեն շրջապատող ֆիգուրները չեն կարող շարժվել, քանի որ իրենց Արքային պաշտպանում են շախերից։
Այս բոլոր հնարավոր դեպքերում մենք գործ ունենք <<պատ>> կոչվող երևույթի հետ, որի դեպքում խաղն ավարտվում է ոչ-ոքի։
Պատն այն շախմատային իրավիճակն է, որի ժամանակ քայլ կատարող կողմը չի կարող որևէ քայլ անել այն պատճառով, որ բոլոր ֆիգուրներն այնպիսի դիրքում են, որ չեն կարող շարժվել։
Արքան այդ պահին շախի տակ չի գտնվում։
<<Պատ>> բառը մեզ է հասել իտալերենից․ Patta – ոչ-ոքի։
